Атрад Буслападобныя (Ciconiiformes), сямейства Чаплевыя (Ardeidae)
Статус. II катэгорыя. Рэдкі пералётны від, колькасць якога скарачаецца.
Значэнне ў захаванні генафонду. Адзіны ў Беларусі прадстаўнік роду.
Кароткае апісанне. Даўжыня цела 60-70 см, маса каля 1,3 кг размах крылаў 1,25-1,35 м. Пераважае цёмна-вохрыстая афарбоўка з цёмнымі стракацінамі на пёрах, верх галавы, спіна, хвост і канцы крылаў чорныя. Ногі і дзюба жоўта-зялёныя.
Пашырэнне. Арэал вялікага бугая працягваецца ад Партугаліі да Сахаліна і Японіі і ад Карэліі і Якуціі да Паўночнай Афрыкі, Сірыі, Афганістана і Карэі. У Беларусі гнездаванне даказана для Пінскага [1], Жыткавіцкага, Лунінецкага, Лепельскага [2, 3], Гарадоцкага [4], Верхнядзвінскага, Віцебскага, Бешанковіцкага [5] раёнаў. У 1982-1987 гг. вялікі бугай зарэгістраваны на тэрыторыі яшчэ 38 раёнаў [6]. Усяго пражыванне бугая пацверджана для 13 раёнаў у Віцебскай вобласці, 8 - у Берасцейскай, 7 - у Магілеўскай, па 6 раёнаў у Гомельскай, Гарадзенскай і Менскай абласцях.
Месцы пражывання. Трыснягова-чаротавыя зараснікі па берагах рэк, азёр і на нізінных балотах [2, 3]. Ва ўрочышчы Дымаўшчына каля Віцебска і паблізу вёскі Кунтораўка Веткаўскага раёна бугаі жывуць на тарфяных кар'ерах [5, 6].
Колькасць і тэндэнцыі яе змянення. Звесткі супярэчлівыя. У пачатку 20 ст. крыкі бугаёў можна было пачуць па начах з набярэжнай р. Піны ў Пінску [1]. Некаторыя аўтары лічаць яго звычайным гняздоўным і пралётным відам ва ўсіх раёнах Беларусі, акрамя ўсходняй часткі Магілеўскай вобласці [3], часам яго не адносяць да рэдкіх відаў [7]. Другія крыніцы паказваюць яго нізкую колькасць на працягу апошніх 30 гадоў [8] і рэзкае скарачэнне колькасці не толькі ў Беларусі, але і ў суседніх краінах [9]. Па назіраннях 1982-1987 гг. бугай месцамі даволі звычайная птушка. Аб гэтым сведчаць сустрэчы з ім у ваколіцах Гомеля і Віцебска, г.п. Ветрына ў Полацкім раёне [5, 6]. У чэрвені 1982 г. каля в. Лемяшэвічы Пінскага раёна з аднаго месца можна было пачуць галасы адразу трох бугаёў. У 1984-1986 гг. у чэрвені-ліпені каля в. Клешчына Бешанковіцкага раёна акальцаваны 4 нялётныя птушаняці бугая [5]. Колькасць папуляцыі бугая ў Веткаўскім раёне паляўнічыя ацэньваюць прыкладна ў 15 асобін [6]. У 1960-1968 гг. у 10 рыбгасах і рыбагадавальніку знішчана 72 бугаі [10]. У асобных раёнах Паазер'я, цэнтральнай і паўднёва-ўсходняй частцы Палесся вялікі бугай яшчэ даволі звычайны від.
Асноўныя абмежавальныя фактары. Асушэнне балот, знішчэнне прыбярэжных трысняговых, рагозавых, чаротавых і хмызняковых зараснікаў, адстрэл птушак, асабліва ў рыбгасах, фактар неспакою.
Асаблівасці біялогіі. Прылятае 5-26 красавіка [3]. Гняздуецца парамі. У месцах, дзе жыве некалькі пар, галасы чутны да чэрвеня, у тым ліку і днём. У кладцы 3-5, часам 7 яек. Наседжвае пераважна самка на працягу 25-26 сутак, пачынаючы з першага яйка. Адлятае ў вырай у верасні-кастрычніку. Жывіцца рыбай, земнаводнымі, воднымі насякомымі, часам вадзянымі палёўкамі і іншымі грызунамі.
Развядзенне. Звестак няма.
Прынятыя меры аховы. Занесены ў Чырвоную кнігу Беларусі з 1981 г.
Неабходныя меры аховы. Стварэнне ў месцах пражывання мікразаказнікаў. Ахова птушак у рыбгасах паляўнічым заканадаўствам. Папулярызацыя аховы віду.
Літ.: 1. Шнитников, 1913; 2. Долбик, 1959; 3. Федюшин, Долбик, 1967; 4. Дорофеев, 1970; 5. Іваноўскі (асаб. павед.); 6. Самусенко,1989; 7. Долбик, Дорофеев, 1978; 8. Чырвоная кніга БССР, 1981; 9. Дорофеев, Сюборова, 1987; 10. Вадковский, 1974.
Э.Самусенка, І.Самусенка
