Атрад Сокалападобныя (Falconiformes), сямейства Сакаліныя (Falconidae)
Статус. III катэгорыя. Рэдкі гнездавальны від. Колькасць скарачаецца.
Значэнне ў захаванні генафонду. Прадстаўнік політыпічнага роду. Адзін з 10 відаў роду ў фауне ўсходняй Галарктыкі і адзін з 5 - у фауне Беларусі.
Кароткае апісанне. Дробны сокал (даўжыня цела 29-33 см, размах крылаў 0,59-0,69 м, маса 160-210 г). Самкі буйнейшыя за самцоў. У самца галава, верх спіны і хвост шызыя, брушны бок белавата-рыжы з падоўжнымі цёмнымі стракацінамі. Хвост з шырокай цёмнай палосай. У самкі спінны бок і галава бурыя, хвост паласаты з цёмным канцом. Дзюба каля верхавіны чарнаватая, кіпцюры чорныя. Васкавіца, рогавае колца вакол вачэй і лапы жоўтыя.
Пашырэнне. Зона тайгі, лесатундры і паўднёвай тундры Эўразіі і Паўночнай Амерыкі. Па тэрыторыі Беларусі праходзіць паўднёвая мяжа гнездавога арэала, умоўна па лініі Менск - Клімавічы [1-4]. Гнездаванне даказана для Верхнядзвінскага, Расонскага, Міёрскага, Шаркоўшчынскага, Лепельскага, Бешанковіцкага, Шумілінскага, Гарадоцкага, Віцебскага, Лёзненскага, Дубровенскага раёнаў Віцебскай вобласці [2, 4, 6], Мядзельскага і Менскага - Менскай вобласці [2, 7, 8], Клімавіцкага раёна Магілеўскай вобласці [2]. У Белавежскай пушчы, Берасцейскім раёне, Прыпяцкім запаведніку адзначаецца на вясеннім і асеннім пралётах, зрэдку зімуе [2, 9].
Месцы пражывання. Вярховыя балоты, узлескі хвойных і мяшаных лясоў. У культурным ландшафце гняздуецца значна радзей. Асноўная частка гнездавой папуляцыі прыстасавана да буйных вярховых балот з рэдкімі сфагнавымі саснякамі [4, 5]. У паслягнездавы перыяд часта адзначаецца нават у населеных пунктах.
Колькасць і тэндэнцыі яе змянення. Агульная колькасць у Беларусі не больш за 250 пар, з якіх каля 200 гнездавальных пар прыпадае на Паазер'е. Колькасць на вярховых балотах стабільная (каля 6 пар на 10 тыс. га), у культурных ландшафтах у апошнія 16-20 гадоў паменшылася [4, 10].
Асноўныя абмежавальныя фактары. Змяненне ўмоў гнездавання і скарачэнне плошчаў вярховых балот. Пражыванне каля мяжы арэала. Фактар неспакою. Разбурэнне гнёздаў чалавекам, знішчэнне кладак шэрымі варонамі. Кармавая канкурэнцыя з боку каршачка і ястраба-перапёлачніка.
Асаблівасці біялогіі. Прылятае ў канцы сакавіка - пачатку красавіка. Уласных гнёздаў не будуе, займае гнёзды шэрых варон. Усе 24 гнязды, знойдзеныя ў Віцебскай вобласці (1974-1987 гг.), былі размешчаны ў гнёздах варон, на соснах [4, 5]. Манагам. Кладка з 4-5 яек памерамі 39,6 x 31,2 мм у канцы красавіка - першай палове траўня. Наседжванне 28-30 сутак. Птушаняты пакідаюць гняздо праз 25-27 сутак, у асноўным у першай палове ліпеня. Паспяховасць гнездавання нізкая: на адну пару прыходзіцца па 4,6 яйка і па 1,5 падлётка [4, 5]. Корміцца дробнымі вераб'інымі птушкамі (больш за 25 відаў). У Віцебскай вобласці - галоўным чынам шпакамі, палявымі жаваранкамі, вераб'ямі, а таксама дробнымі кулікамі і іх птушанятамі [2, 4, 10]. Адлёт мясцовых птушак і пралёт у верасні-кастрычніку. Асноўныя месцы зімоўкі - Заходняя і Паўднёвая Эўропа, Паўночная Афрыка.
Развядзенне. Паддаецца дрэсіроўцы. У мінулым выкарыстоўваўся ў якасці лоўчай птушкі.
Прынятыя меры аховы. Занесены ў Чырвоную кнігу Беларусі з 1981 г. [10]. Здабыча віду ў Беларусі забаронена [11]. Шэраг тыповых месцаў пражывання ахоўваецца ў Бярэзінскім запаведніку, паляўнічых і гідралагічных заказніках.
Неабходныя меры аховы. Стварэнне комплексных заказнікаў на базе буйных вярховых балот. Пераўтварэнне гідралагічнага заказніка Ельня ў запаведную тэрыторыю. Забарона наведвання людзьмі месцаў пражывання птушак з 1 красавіка па 1 жніўня. Вывучэнне экалогіі, улік колькасці, кантроль за станам папуляцыі. Прапаганда аховы віду.
Літ.: 1. Дементьев, 1951; 2. Федюшин, Долбик, 1967; 3. Долбик, Дорофеев, 1978; 4. Дорофеев, Ивановский, 1980; 5. Дарафееў, Іваноўскі, Кузменка, Казлоў (асаб. павед.); 6. Воронин, 1967; 7. Грычык (асаб. павед.); 8. Ямінскі, Нікіфараў, Цішачкін (асаб. павед.); 9. Дацкевіч, Шокала, Клакоцкі (асаб. павед.); 10. По страницам Красной книги, 1987; 11. Положение, 1987.
А.Дарафееў
