Кукабака Міхась (у заходняй прэсе - Mikhail Kukobaka; 03.12.1936, Бабруйск), праваабаронца, аўтар публіцыстычных матэрыялаў, якія ў 70-80-я гады распаўсюджваліся праз самвыдат і замежныя радыёстанцыі; палітычны вязень у 70-80-х гадах.

К. рос і выхоўваўся ў дзіцячым прытулку, бо ягоны бацька загінуў падчас другой сусьветнай вайны, а маці памерла ўжо пасьля вайны. Ён скончыў рамесьніцкую вучэльню і быў накіраваны на працу ў Сібір. Пасьля пераяжджаў у розныя рэгіёны СССР - Казахстан, Украіна. У жніўні 1968 быў выкліканы ў Дарніцкі ваенкамат Кіева. Там К. заявіў, што «калі накіруеце ў Чэхаславакію, павярну аўтамат супраць вас: саўдзельнікам злачынства савецкага ўраду ня буду, выступлю на баку чэхаславацкага народа». К. таксама перадаў намесьніку Генэральнага консула Чэхаславакіі свой артыкул з асуджэньнем уводу савецкіх войскаў і папрасіў перадаць гэты тэкст на Захад. Тады зь вялікай цяжкасьцю К. выратаваўся ад псыхушкі. Але давялося зьехаць з Кіева ў Аляксандраў Уладзімірскай вобл. Працаваў электрыкам на радыёзаводзе. КГБ вызначыла, што К. настойліва шукае кантактаў з заходнімі карэспандэнтамі. 14.04.1970 К. арыштаваны. Падчас ператрусу быў знойдзены напісаны К. «Адкрыты ліст ангельскаму пісьменьніку Айвару Мантэгю» ў абарону Анатоля Кузьняцова, аўтара «Бабьего яра». Гэты артыкул К. быў адказам на паклёпніцкую публікацыю ангельскага літаратара ў газэце «Комсомольская правда».

Пазьней, ужо ў 1990, К. так адказваў на пытаньне аб тым, з чаго пачыналася ягонае іншадумства: «У мяне [была] звычайная біяграфія звычайнага, простага чалавека... Мае погляды фарміраваліся выключна на аснове асабістага досьведу. Я ня слухаў замежныя перадачы, не чытаў самвыдатаўскай літаратуры, нават ня ведаў, што такая ўвогуле існуе. Таму маё грамадзянскае «сталеньне» праходзіла даволі павольна... Я... толькі дзесьці на мяжы свайго 30-годзьдзя пачаў сур'ёзна раздумваць аб рэвалюцыі і яе выніках, аб тым, у імя якой будучыні краіна забрала мільёны жыцьцяў...»

У 1970 для К. пачалася доўгая турэмна-лягерная адысэя. За адмову дапамагчы КГБ ў фальсыфікацыі кампрамату на заходненямецкага дыплямата Мюлера КГБ параіла Інстытуту імя Сербскага абвясьціць К. вар'ятам (шызафрэнікам), што і было зроблена. 04.11.1970 Судовая калегія па крымінальных справах Уладзімірскага абласнога суда пастанавіла, што дзеяньні К. «уяўляюць асаблівую грамадзкую небясьпеку» і накіравала яго на прымусовае псыхіятрычнае «лячэньне». У пастанове суда прыводзіліся такія прыклады злачыннае дзейнасьці: «На вечарынцы пад Новы год у жаночым інтэрнаце... усхваляў жыцьцё народу за мяжою і паклёпнічаў на становішча рабочай клясы ў СССР»; «У лютым 1970 году пад час прыборкі тэрыторыі радыёзаводу... варожа адгукаўся пра лёзунг: «Жыць і працаваць па-ленінску»... К. быў накіраваны ў спэцпсыхлякарню ў горад Сычэўка Ўладзімірскай вобл., а праз 3 гады быў пераведзены ва Ўладзімірскую псыхлякарню.

К. быў вызвалены толькі ў 1976. У 1976 доктар Валашановіч засьведчыў К. як здаровага, але сам адкрыў сваё імя толькі пасьля таго, як зьехаў на Захад. Некаторы час К. жыў у Маскве, але потым вярнуўся ў Бабруйск. Там ён піша свой знакаміты нарыс «Скрадзеная Бацькаўшчына» (25.03.1978), прысьвечаны новай для яго тэме плянавай русіфікацыі Беларусі: «...Калі спускаўся па чыгуначным пераезьдзе... пабачыў надпіс: «Берегись поезда!» і адразу ўзгадаў: тут жа 25 год таму было напісана «Сцеражыся цягніка!», і толькі ўнізе расейскі пераклад. Цяпер беларускі выраз зьнік. І дзіўна, мяне гэта непрыемна закранула. Нечакана я ўсьвядоміў сябе беларусам». К. запісаў на магнітную стужку тэкст гэтага нарысу, таксама тэкст уласнага артыкулу «Абарона правоў чалавека і разрадка - непадзельныя» (03.04.1978). Стужка трапіла на Захад. Тэкст нарысу «Скрадзеная Бацькаўшчына» зачытваўся радыёстанцыяй «Нямецкая хваля» 09 і 10.07.1978, друкаваўся ў розных эміграцыйных выданьнях (напрыклад, «Время и Мы» (Мюнхен), 1986, № 3). Савецкія ўлады за гэты нарыс абвінавацілі К. у скажэньні «ленінскае нацыянальнае палітыкі». Артыкул «Абарона правоў чалавека і разрадка - непадзельныя» быў прысьвечаны тэме пашырэньня праблематыкі правоў чалавека па-за межы ўнутраных справаў кожнага ўраду, інтэрнацыялізацыі гэтай праблемы. Тэкст артыкула ў лістападзе 1977 зачытваўся радыёстанцыяй «Свабода». Яшчэ адзін нарыс - «Спатканьне зь дзяцінствам», быў прысьвечаны антымілітарысцкай тэме, за што К. абвінавацілі ў абгаворваньні савецкай арміі. К. пашыраў таксама «Адкрыты ліст міністру аховы здароўя СССР», скіраваны супраць выкарыстаньня псыхіятрыі ў палітычна-рэпрэсіўных мэтах. К. распаўсюджваў таксама Ўсеагульную дэклярацыю правоў чалавека. У красавіку 1977 К. зьвяртаўся з заяваю пра выезд з СССР.

К. два разы (увосень 1976 і ўвосень 1977) прымусова зьмяшчалі ў Магілеўскую псыхіятрычную лякарню з дыягназам «шызафрэнія і паранаідальны сындром». Працоўная камісія іншадумцаў вызначыла гэты факт як «тыповы прыклад выкарыстаньня псыхіятрыі ў рэпрэсіўных палітычных мэтах» і зьвярнулася зь лістамі-пратэстамі ў Міністэрства аховы здароўя СССР і непасрэдна ў лякарню. У кастрычніку 1978 К. быў арыштаваны, а 20-21 чэрвеня 1979 ў Бабруйску над ім адбыўся суд. На судзе К. заявіў, што камунізм савецкага ўзору ёсьць сыстэма поўнага задушэньня і разбурэньня асобы, а СССР - ні што іншае, як бязьмежны канцэнтрацыйны лягер. К. прыйшоў да поўнага разрыву з сыстэмай і афіцыйна адмовіўся ад савецкага грамадзянства, патрабаваў выпусьціць яго з СССР. К. быў асуджаны на тры гады лягероў агульнага рэжыму паводле артыкулу 186-1 КК БССР. Знаходзіўся ў зьняволеньні ў Наваполацкім лягеры.

У зьняволеньні К. працягваў займаць актыўную грамадзянскую пазыцыю - абараняў правы зьняволеных, пісаў скаргі ў пракуратуру пра беззаконнасьці, якія там адбываліся, праводзіў дэманстрацыйныя галадоўкі пратэсту. Рэакцыя карных органаў была адпаведнай. У 1982 зноў жа паводле артыкулу 186-1 КК БССР (адпавядае артыкулу 190-1 КК РСФСР) быў прыгавораны да 3-х гадоў лягероў 07.03.1985 К. атрымаў чарговы пакаральны прысуд. Фармальна паседжаньне Віцебскага абласнога суда было адкрытым, але насамрэч - закрытым, бо паседжаньне адбывалася ў службовым памяшканьні аршанскага «учреждения УЖ-15/6» (лягер), куды доступ мелі толькі службоўцы лягера ды зьняволеныя. Гэты суд «за систематическое распространение заведомо лживых вымыслов, позорящих советский государственный и общественный строй... признал виновным в антисоветской пропаганде и агитации и на основании статьи 67 часть 1 Уголовного кодекса БССР» і пакараў 6 гадамі пазбаўленьня волі з высылкай на 4 гады з адбываньнем пакараньня ў папраўча-працоўным лягеры ўзмоцненага рэжыму. У зьняволеньні супраць К. выкарыстоўваўся тэрор крымінальнікаў.

Шмат у інфармаваньні грамадзкасьці, ацэнцы становішча К. зрабіў акадэмік Андрэй Сахараў, а таксама маскоўскія дысыдэнты Віктар Некіпелаў, сам праз год арыштаваны, Грыгорый Пад'япольскі, Марыя Пятрэнка. На Захадзе была арганізаваная грамадзкая кампанія ў абарону К., адпаведныя публікацыі зьявіліся ў «Ню Ёрк Таймс», інфармацыю распаўсюджвала радыё «Свабода». Беларускай дыяспарай у ЗША быў створаны «Камітэт вязьняў сумленьня ў Беларусі», які праводзіў шмат мэрапрыемстваў. Яго лідэрам быў Павал Янкоўскі - псэўданім для савецкай цэнзуры Яна Запрудніка, галоўнага рэдактара газэты «Беларус». Актыўнымі ў арганізацыі абароны К. былі прадстаўнікі беларускай дыяспары і ў другіх краінах - Згуртаваньне Беларусаў Вялікабрытаніі (Аляксандар Зданковіч, Лёндан), Сьвецік Карзанеўскі (Аўстралія), у Новай Зэляндыі. Амэрыканскі канфэсмэн Біл Грын улучыў гісторыю К. у спэцыяльную запіску, якая была адрэсаваная Кангрэсу. У абарону вязьня актыўна выступаў сэнатар Робэрт Доўл. Адпаведныя акцыі праводзілі прафсаюзы Англіі і Даніі. У той жа час з самой Беларусі не раздалося ніводнага голасу ў абарону К. - выявілася спэцыфіка краю, дзе асабліва шчыравалі «глушыльнікі» заходніх радыёгаласоў, дрэнна даходзіў самвыдат зь іншых рэгіёнаў СССР.

06.12.1988 напярэдадні візыту ў ЗША Міхаіла Гарбачова ў «Ню Ёрк Таймсе» была апублікаваная нататка аглядальніка Разэнталя пад назовам «Падарунак Гарбачова Ню Ёрку» - так было ацэненае вызваленьне апошняга «семідзясятніка» з сумна вядомага Пермскага лягера.

Але само вызваленьне К. было ня менш характэрным у параўнаньні зь ягоным арыштам. К. застаўся ў «сваім» лягеры апошнім асуджаным па артыкуле «антысавецкая агітацыя і прапаганда». Сьледчы КГБ і адміністрацыя лягера настойвалі, каб К. падаў просьбу аб памілаваньні. К. лічыў, што гэта будзе адназначным прызнаньнем сваёй віны і адмаўляўся ад падаваньня такой просьбы, ён патрабаваў рэабілітацыі. Урэшце К. быў памілаваны паводле ўказу Прэзыдыюму Вярхоўнага Савету СССР ад 30.11.1988. У 1989 незалежная псыхіятрычная экспэртыза ў Маскве засьведчыла псыхічнае здароўе К.

Такім чынам, К. быў асуджаны паводле палітычных матываў 4 разы і правёў у турмах, лягерах і вар'ятнях каля 17 гадоў. К. неаднаразова пасьля вызваленьня зьвяртаўся з патрабаваньнямі сваёй юрыдычнай рэабілітацыі. Толькі пасьля звароту К. да тагачаснага першага намесьніка старшыні Вярхоўнага Савету БССР Станіслава Шушкевіча ў жніўні 1990 Прэзыдыюм Вярхоўнага суда БССР 10.12.1990 адмяніў вэрдыкт Судовай калегіі па крымінальных справах Магілеўскага абластнога суда ад 21.06.1979 і пастанову судовай калегіі па крымінальных справах Вярхоўнага суда БССР ад 24.07.1979; справа была спыненая «паводле матываў адсутнасьці... складу злачынства». А да таго моманту ўказам Прэзыдыюму Вярхоўнага Савету БССР ад 21.04.1989 быў адменены артыкул 186 КК БССР.

Цяпер К. жыве ў Маскве. Сябра Radical Party, працуе ў Маскоўскай Хельсінскай Групе. У жніўні 1991 быў у шэрагах абаронцаў законнай расейскае ўлады, прыйшоў да Крамля з нацыянальным беларускім бел-чырвона-белым сьцягам. Пасьля абвяшчэньня Беларусьсю незалежнасьці рабіў спробы пераехаць у Менск, дзеля гэтага нават зьвяртаўся ў беларускі парлямэнт. Але гэтая ідэя не была рэалізаваная. Цяпер, на жаль, паміж беларускай грамадзкасьцю і К. не падтрымліваецца стабільных сувязяў.

Асоба К. дастаткова нетрадыцыйная для Беларусі 1960-1980-х. К. так выразна сфармуляваў праваабарончую праблематыку, як гэта не рабілася ў сучаснай яму тады Беларусі. К. падтрымліваў сувязі з дысыдэнцкімі коламі Масквы і Расеі, што гэтак жа нетрадыцыйна для апазыцыі Беларусі. К. можна назваць прадстаўніком клясычнага дысыдэнцкага руху, які не атрымаў у Беларусі дастатковага распаўсюджаньня, бо тут былі прадстаўленыя іншыя формы іншадумства і апазыцыі таталітарнаму рэжыму. Але К. увесь час у сваёй праваабарончай і публіцыстычнай дзейнасьці надаваў вялікую ўвагу Беларусі і яе праблемам. Арганізатарамі кампаніі абароны К. на Захадзе ў канцы 1970-х - 1980-х былі беларускія эміграцыйныя колы. У 1980-я гады імя К. шмат значыла для новай дэмакратычнае апазыцыі Беларусі.

Кр.: 1. ANH, F-3 (Міхась Кукабака).

Бібл.: 2. Защита прав человека и разрядка - неделимы (03.04.1977). Тэкст зачытваўся радыёстанцыяй «Свабода» ў лістападзе 1977; 3. Украденная Родина (25.03.1978). Тэкст зачытваўся радыёстанцыяй «Нямецкая хваля» 09.07.1978 у 18.20 і 10.07.1978 у 20.45; друкаваўся ў розных эміграцыйных выданьнях (напрыклад, «Время и Мы» (Мюнхен), 1986, № 3); 4. История одного ненаписанного рассказа: наброски с натуры (30.11.1990) [Тэкст зачытваўся радыёстанцыяй «Свабода»]; 5. «КГБ - социальная чума», - свидетельствует жертва советского гестапо // Содействие (Вільня). № 15, 1990, 8-20, 1990; 6. Беженцы от Министерства обороны (10.01.1993) // «Московские новости», «Экспресс-Хроника»; 7. Mikhail Kukobaka. Byelorussian Worker, Imprisoned in the Soviet Union for Defending Human Rights // Amnesty International Campaign. London. June 1988; 8. Susan Richards. Encounters in a changing Russia. Epics of Everyday Life. London, 1989. Р. 282-286; 9. Он боролся за нас (судьба М.Кукобаки) // Ратуша (Магілеў). 1990, № 2; 10. Аляксандар Уліцёнак. Іншадумцы = Мыслящие иначе. - Менск, 1991. С. 223-243.

Алег Дзярновіч

Паведаміць пра недакладнасьць