Нелегальны друк у пасьляваеннай Беларусі (1945-1956). Найбольш распаўсюджанай зьявай сярод нелегальнай друкаванай прадукцыі ў пасьляваенны час былі ўлёткі. Іх выдавалі многія моладзевыя падпольныя арганізацыі. Пераважалі рукапісныя ўлёткі, але былі й выкананыя рознымі тэхнічнымі спосабамі. Напрыклад, Саюз Змаганьня за Незалежнасьць Беларусі (1946-1949) выдаў адну антысавецкую ўлётку, аддрукаваную па-беларуску лацінкай на пішучай машынцы. Сябры Цэнтру Беларускага Вызваленчага Руху (1946-1947) у Берасьці выраблялі ўлёткі, выразаючы літары з гумы і адбіваючы іх на паперу. Рукапісныя ўлёткі распаўсюджваў у Слоніме мясцовы «Польскі падпольны камітэт», у Карэлічах - падпольная група беларускай моладзі. Іншы раз улёткі рабілі змагары-адзіночкі. Вядомы фатограф Уладзімір Кармілкін успамінае, як раскідваў у Менску на праспэкце Сталіна рукапісныя ўлёткі. Многіх іх аўтараў хутка выкрывала савецкая дзяржбясьпека. Ёсьць зьвесткі пра выданьне падпольных адозваў беларускім паэтам і журналістам Мікалаем Няверавым, які доўгі час знаходзіўся на нелегальным становішчы.

Асобна трэба разглядаць пэрыядычны друк беларускіх партызанаў. На жаль, дагэтуль ён схаваны ў архівах КГБ і таму пакуль недаступны. На эміграцыі гэтыя выданьні, праўдападобна, раскіданы па прыватных архівах. Вельмі рэдкімі былі выпадкі, калі эміграцыйны друк штосьці перадрукоўваў з партызанскіх газэтаў (магчыма, такія перадрукі былі распаўсюджанымі ў «закрытых» выданьнях, такіх, як «За Волю. Лісткі Замежнага Сэктару Беларускай Вызвольнай Арміі» ды інш.). У 1950 годзе ў Заходняй Нямеччыне была перавыдадзеная ўлётка беларускіх партызанаў. Пра яе згадвае ў сваім «Паказьніку беларускіх выданьняў на чужыне» Мікола Панькоў. Ён прыводзіць і вытрымкі зь яе: «Да змаганьня і перамогі! Нашае змаганьне - змаганьне за волю народу... Апамятайся, пакуль час! Наперад, у нашых шэрагах, з намі! Лесавікі 7 Аддзелу «Волі».

Найбольшую ўвагу беларускай падпольнай прэсе надаваў бюлетэнь «Вольнае Слова», які выдаваўся ў 1949-1951 Саюзам Беларускіх Журналістаў у Заходняй Нямеччыне. Пачынаючы са сьнежня 1949 ён рэгулярна зьмяшчаў матэрыялы пра беларускі партызанскі рух, нелегальны друк і нават рабіў перадрукі з падпольных выданьняў. Напрыклад, у нумары 7-9 ад 05.12.1949 быў надрукаваны артыкул «Падпольныя выданьні беларускіх партызанаў і нацыянальных арганізацыяў». Ён каштоўны тым, што падае сьпіс з 24 падпольных газэт, часопісаў, брашур і ўлётак, а таксама пэрыядычнасьць і тэхнічныя спосабы іх выкананьня. Аўтар, беларускі партызан, пісаў, што «цяжка нам друкаваць пэрыядычныя газэты, бо часта прыходзілася пакідаць машыны, фарбу, паперы... На працягу 1945-1948 гадоў, як мне ведама, выдана было некалькі нумароў часапісаў і кніжок. Лістоўкі звычайна выдавала кажная група пасьля кажнае свае акцыі, рашчыняючы ману бальшавіцкіх кампаніяў ды сьвятаў...» Ён жа адзначыў, што да 1948 у Беларусі выйшла болей за сотню падпольных выданьняў, якія пашыраліся па ўсёй краіне.

Калі першыя публікацыі «Вольнага Слова» грунтаваліся на інфармацыі двух партызанаў, якія трапілі на Захад і захавалі шэраг падпольных газэтаў, дык пасьля эміграцыйны бюлетэнь стаў параўнаўча апэратыўна зьмяшчаць матэрыялы Беларускага Супраціву. Напрыклад, у нумары 2-3 ад красавіка 1950 быў перадрукаваны партызанскі плякат «Што ты зрабіў для вызваленьня радзімы?» Тут жа зьмяшчаўся камэнтар таямнічае «групы сувязі № 2»: «Гэты плякат Беларускія Партызаны пашыраюць на нашай Бацькаўшчыне сярод насельніцтва: партызаны патрабуюць трыманьня зь імі сталае сувязі». Праўдападобна, сувязь гэтая існавала праз кур'ераў. У нумары 4-5 ад верасьня 1950 «Вольнае Слова» зьмясьціла клічы з партызанскае ўлёткі на 01.05.1950, г.зн. празь некалькі месяцаў пасьля іх зьяўленьня. У тым жа нумары было зьмешчанае «Прывітаньне»; часапіс беларускіх партызанаў «ЗА ВОЛЮ» піша: «Перасылаем вам, братом па волі, свае вітаньні і цьвердзім, што змаганьне ня спыніцца!»

«Вольнае Слова» ня толькі перадрукоўвала вытрымкі з падпольных публікацый, але і рэцэнзавала нелегальны друк. Падобны артыкул за подпісам М.Кніжніка (Міколы Панькова - рэдактара «ВС») зьявіўся ў верасьні 1950. Такім чынам, у архіве памерлага ўжо ў нашы часы Панькова павінны былі захавацца падпольныя выданьні беларускіх партызанаў.

Праўда, былі сярод эмігрантаў і скептыкі, якія не давяралі «Вольнаму Слову» і яго рэдактару. Пазьней Юрка Віцьбіч пісаў да Сяргея Хмары: «Хочацца думаць, што весткі аб гэтым паходзяць не ад спадара Панькова - вынаходцы розных весткаў. Неблагі ён чалавек, але ўсё ж мне калісьці мімаволі здавалася, што яго лучыць з генэралам Вітушкам просты тэлеграфны дрот» («Летапіс беларускай эміграцыі», № 47). Ня дзіўна, што «Вольнае Слова» неаднаразова згадвала «малаверных чытачоў». Ня ўсе, каму пашчасьціла вырвацца на Захад з «савецкага раю», маглі паверыць, што за «жалезнай заслонай» у глыбокім падпольлі існуе беларускі нелегальны друк.

Тым ня менш, ня толькі адно «Вольнае Слова» сьведчыць пра існаваньне ў 1945-1950 у Беларусі нелегальнага друку. Адзін з уцекачоў на Захад расказваў, што ў раёне Барысаў-Радашкавічы на пачатку 1948 году дзейнічаў аддзел Сакаловіча, партызаны якога пашыралі свае адозвы, і аднойчы ён бачыў «невялікую газэтку партызанаў» (Бацькаўшчына, 27.06.1948). Пра адозвы беларускага падпольля на Беласточчыне згадвае камандзір УПА, аддзел якога праходзіў тыя мясьціны пад час рэйду ў 1947. Яны заклікалі беларускае насельніцтва не пакідаць родных земляў, а таксама зварочваліся да савецкіх вайскоўцаў (Бацькаўшчына, 09.03.1949).

Сяргей Ёрш

Паведаміць пра недакладнасьць