Гарычка крыжападобная (Gentiana cruciata L., 1753)
Парадак Гарычкакветныя (Gentianales), сямейства Гарычкавыя (Gentianaceae)

Статус. III катэгорыя. Рэдкі від, які трапляецца ў невялікай колькасці на абмежаваных плошчах.
Значэнне ў захаванні генафонду. Эўрасібірскі лесастэпавы рэліктавы від [1]. Дэкаратыўная і лекавая расліна.
Кароткае апісанне. Шматгадовая травяністая расліна з некалькімі ўзыходнымі, густа пакрытымі лісцем, сцёбламі вышынёй да 50 см. Лісце ланцэтападобнае. Кветкі сабраны пучкамі ў пазухах верхняга лісця; вяночак буйны, ярка-сіні, з доўгай трубкай. Плод - каробачка [2].
Асаблівасці біялогіі. Цвіце ў ліпені-жніўні, пладаносіць у жніўні-верасні. Размнажаецца насеннем.
Пашырэнне. Сярэдняя і Атлантычная Эўропа, Міжземнамор'е, Малая Азія, Каўказ, цэнтральныя і паўднёвыя раёны Ўсходняй Эўропы, Заходняя Сібір, Сярэдняя Азія [3]. У Беларусі трапляецца пераважна ў паўночнай і ўсходняй частках. Знойдзена ў Мядзельскім, Віцебскім, Ваўкавыскім, Гарадоцкім, Полацкім і Ўшацкім раёнах [4]. Раней [3-8] адзначалася таксама ў наваколлях Горадні, Магілева, у Барысаўскім, Брагінскім, Наваградскім, Рэчыцкім раёнах і ў Белавежскай пушчы.
Месцы росту. Адкрытыя астэпаваныя схілы ўзгоркаў, сухадольныя лугі, схілы рачных далін і азёрных катлавін, лясныя паляны і ўзлескі, зараснікі хмызняку. Аддае перавагу цяжкім гліністым глебам і месцам выхаду грунтавых водаў.
Характар росту. Расце адзінкавымі экземплярамі і невялікімі групамі.
Асноўныя абмежавальныя фактары. Гаспадарчая трансфармацыя зямель, выпас жывёлы, празмерныя рэкрэацыйныя нагрузкі, збор квітучых раслін.
Культываванне. Вырошчваецца ў ЦБС АН Беларусі [9] і Рэспубліканскім экалагічным цэнтры навучэнцаў у Менску.
Прынятыя меры аховы. Ахоўваецца ў паляўнічым заказніку «Асвейскі» і шэрагу батанічных заказнікаў у Верхнядзвінскім і Віцебскім раёнах. Занесена ў спіс ахоўных раслін Беларусі з 1964 г. [10] і ў Чырвоную кнігу Беларусі з 1981 г. [11].
Неабходныя меры аховы. Кантроль за станам папуляцый, пошук новых месцаў росту і стварэнне спецыялізаваных батанічных заказнікаў. Забарона гаспадарчай дзейнасці ў месцах росту віду. Увядзенне ў культуру і штучнае рассяленне ў прыроднае асяроддзе.

Літ.: 1. Козловская, Парфенов, 1972; 2. Флора СССР, т. 18, 1952; 3. Флора Европейской части СССР, т. 3, 1978; 4. Даныя гербарыя ІЭБ АН Беларусі; 5. Флора БССР, т. 4, 1955; 6. Михайловская, 1953; 7. Пачоский, 1899; 8. Николаева, Зефиров, 1971; 9. Кухарева, Пашина, 1986; 10. Моисеева, 1967; 11. Чырвоная кніга БССР, 1981.

Н.Казлоўская

Паведаміць пра недакладнасьць